در این باره که اهمیت دستگاه خویشاوندی در دنیای معاصر چیست، سخن بسیار رفته است، اما به اجمال نباید فراموش کرد در دنیای امروز که به دلایل متعددی از جمله: توسعه تکنولوژی مدرن، صنعتی شدن جوامع، فرایند سریع جهانی شدن و افزایش شبکه‌های ارتباطی مجازی، ساختار و شکل روابط اجتماعی تغییر کرده و نتیجتاً ارتباطات خویشاوندی و خانوادگی کمرنگ‌تر شده، شاید بتوان تنها علاج «احساس تنهائی» که گریبان‌گیر زندگی فردی و اجتماعات بشری شده است و از آن به «طاعون قرن بیست و یکم» تعبیر می‌شود را در بازشناسی ریشه‌های پیوندهای خانوادگی و بازسازی دستگاه خویشاوندی جستجو کرد.
تعریف و انواع خویشاوندی:
از خویشاوندی (قرابت) تعاریف متعدد و مختلفی داشته‌اند، اما به اختصار گفته‌اند: «قرابت رابطه خویشاوندی است، اعم از خونی یا سببی به علت نکاح و یا رضاع».
بنابراین اصطلاح خویشاوندی، بیانگر روابط اجتماعی گسترده‌تری از روابط خانوادگی میان زن و مرد با والدین و فرزندان است.
واژه خویشاوندی در واقع بیانگر مناسبات میان افراد یا گروه ها با یکدیگر است. جامعه‌شناسان انواع گوناگونی از خویشاوندی (قرابت) را برشمرده‌اند:
خویشاوندی سببی: این نوع خویشاوندی،در اثر زناشوئی بوجود می آید و خانواده بر اساس آن تشکیل می‌شود.
خویشاوندی نسبی: این خویشاوندی از قدیمی ترین و اساسی ترین نوع خویشاوندی می باشد. همخونی و پدید آمدن از نیای مشترک از مشخصات این نوع خویشاوندی است. پیوند والدین با فرزندان خود و نیز پیوند میان برادران و خواهران از این نوع محسوب می شود.
خویشاوندی رضاعی: نوعی از قرابت است که ریشه در قوانین اسلامی دارد و خصوصاً در جوامع اسلامی مشاهده می شود. نوعی از خویشاوندی است که میان کودک و زنی است که وی را شیر داده است ایجاد می‌شود.
خویشاوندی بر اساس فرزند خواندگی(حقوقی): خویشاوندی فرزندخواندگی نه تنها در جوامع در حال رشد،بلکه در جوامع پیشرفته نیز متداول است.
خویشاوندی توتمی: نوعی از قرابت میان بعضی از اقوام و قبایل است . اعتقاد به توتم مشترک میان افراد بسیاری ایجاد خویشاوندی می کند.
خویشاوندی صرف نظر از آثار بسیار مهم و قابل توجهی که در مباحث حقوقی مربوطه اعم از حرمت نکاح، نسب و... دارد، نقش ویژه ای نیز در نظام اجتماعی بازی می‌کند.
سیستم خویشاوندی، اشخاص متفاوت و متعددی را از راه تعریف تکالیف و وظایف منظم به یکدیگر مربوط می‌کند. در نظام خویشاوندی هر فرد در قبال دیگران مجموعه ای از حقوق و تکالیف را داراست.
این حقوق و تکالیف از قبیل احترام به یکدیگر، صله رحم، انفاق و... به اعتبار طرح خویشاوندی و اصول سازمان آن تعیین می‌شوند. مقررات ادب در داخل نظام خویشاوندی بصورت بسیار دقیق و پیچیده ای تعریف شده است، به نحوی که نوع و کیفیت رابطه میان اعضاء خویشاوندرا به دقت تعیین می‌کند.
حتی نحوه انتقال اموال (توارث) در بین این افراد نیز تابع همین اصول است. برخی از خویشاوندان هستند که رابطه با آنان از نوع رابطه عاطفی اعم از مهر و محبت، همکاری یا همبازی است و برخی دیگر که رابطه شان بر مبنای احترام، اقتدار و اطاعت تعریف شده است.
در جامعه ما معمولا پدر نماینده اقتدار و مادر نماینده محبت است. عموها، عمه‌ها، دائی‌ها و خاله‌ها بیشتر نماینده مهر و محبت‌اند تا نماینده اقتدار. اما دستگاه‌هائی هم وجود دارد که نوع رابطه در آن عکس آن چیزی است که گفته شد.
اشخاص بسته به اینکه دستگاه خویشاوندی چگونه تعریف شده باشد، روابط متفاوت و متنوعی را با یکدیگر برقرار می کنند.
در نظام حقوقی ایران پیوندهای خانوادگی ناشی از دو منبع اصلی است: ۱) نکاح ۲) نسب. زن و شوهر ارکان اصلی پیوند خانوادگی هستند که در اثر ازدواج ایجاد می‌شود.
نسب نیز منبع قرابت است و کسانی که از نسل یکدیگرند (مانند پدر، فرزند و نواده) یا به نسبی مشترک می‌رسند (مانند دو برادر که از یک پدر هستند) یا با هم خویشاوندی خونی دارند نیز خویشاوند یکدیگر به شمار می‌روند.
شخص با خویشان همسر خود نیز قرابت دارد که منشاء آن به جای رابطه خونی، نکاح (سبب) است و به همین جهت آن را در فقه، قرابت ناشی از مصاهَرَت (داماد شدن) نامیده اند. قانون مدنی در این باره در ماده ۱۰۳۱ تصریح می کند: «قرابت بر دو قسم است: قرابت نسبی و قرابت سببی»
در کنار این دو منبع اصلی، قانون مدنی به پیروی از فقه، از منبع دیگری نیز نام می‌برد که «رضاع» (شیرخوارگی) نامیده می‌شود و به استناد ماده ۱۰۴۶ قانون مدنی تنها از جهت ایجاد حرمت در نکاح در حکم قرابت سببی است.
در پی ایجاد تحولات اجتماعی و احساس نیاز جامعه، قانونگذاران همچنین به موجب قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست مصوب ۱۳۵۴، فرزند خواندگی را نیز بر منابع سنتی ایحاد قرابت افزوده‌اند.
آثار قرابت
بیشتر احکام قانون مدنی ایران در باب حقوق خانواده بر مبنای قرابت وضع شده است، لذا شناخت صحیح ویژگی ها و اشکال مختلف قرابت و آثاری که بر هر یک از این انواع بار می‌شود، می‌تواند در شناخت دقیق حقوق خانواده موثر و راهگشا باشد.
تحلیل آثار قرابت علاوه بر حقوق خانواده، به مباحث مختلفی در قانون مدنی ایران از جمله ارث، وصیت، تابعیت، اقامتگاه، حجر و قیمومت و ... نیز مربوط می‌شود که هر یک در محل خاص خود قابل طرح است.
برخی از آثار انواع قرابت:
قرابت نسبی:خویشان نسبی به ترتیب و بر مبنای طبقاتی که در ماده ۸۶۲ قانون مدنی بیان شده است از هم ارث می‌برند. همچنین خویشان نسبی در خط مستقیم، مکلف به انفاق به یکدیگرند. پدر و مادر باید از فرزند خود نگهداری کنند. پدر و جد پدری نماینده قانونی طفل در اداره اموال و دارائی های او هستند.اقامتگاه آْنان اقامتگاه فرزندانشان است و فرزندان تابعیت و نام خانوادگی آنان را نیز دارا هستند. همچنین پاره ای از خویشان نسبی به شرح ماده ۱۰۴۵ قانون مدنی نمی‌توانند با هم ازدواج نمایند.
قرابت سببی: در میان خویشان سببی توارث وجود ندارد و تنها زن و شوهر از هم ارث می برند. شوهر مکلف به انفاق است و در برابر این تکلیف ریاست خانواده را نیز بر عهده دارد. فلذا اقامتگاه، تابعیت و گاه حتی نام خانوادگی او نیز بر زن تحمیل می شود. خویشاوندی سببی در برخی ازموارد مانع ازدواج است؛ چنانکه شخص نمی تواند با مادر زن خود ازدواج کرده و یا زن سابق پدر خود را بگیرد.
قرابت رضاعی: که هیچ اثری جز در مورد نکاح نداشته و زناشوئی با خویشان رضاعی صرفا در همان حدود اقوام نسبی ممنوع شده است.
دکتر حسن فدایی - حقوقدان
